Küresel çevre sorunlarının artmasıyla birlikte sürdürülebilirlik kavramı uluslararası toplumun temel gündem maddelerinden biri haline gelmiştir.

Kimya sektörünün çevresel ayak izi göz önünde bulundurulduğunda, sektörün sürdürülebilir dönüşümü için yeşil kimya uygulamalarının yaygınlaştırılması, plastiklerin döngüsel ekonomiye entegrasyonu ve şirketlerin yeşil aklama uygulamalarına karşı etkin hukuk mekanizmalarının geliştirilmesi zorunludur.

Yeşil Kimya’nın Hukuki Çerçevesi ve Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri

Yeşil kimya, kimyasal ürünlerin ve üretim süreçlerinin tasarımında çevre ve insan sağlığı üzerindeki olumsuz etkileri azaltmayı amaçlayan bir yaklaşımdır. Bu yaklaşım, toksik kimyasalların kullanımının azaltılması, enerji ve kaynak verimliliğinin artırılması gibi hedefler içermektedir. Yeşil kimya uygulamalarında atıkların önlenmesi, tehlikesiz sentez yöntemleri ve yenilenebilir hammaddelerin kullanımı gibi ilkeler ön plana çıkmaktadır. Yeşil kimya, çevresel etkisi düşük ürünlerin ve süreçlerin tasarımını teşvik eden yaklaşımdır ve hukuki düzenlemeler bu alanda kritik önem taşımaktadır.

Avrupa Birliği’nde Yeşil Kimya Düzenlemeleri

Avrupa Birliği, REACH Tüzüğü (Registration, Evaluation, Authorization and Restriction of Chemicals) ile kimyasalların çevreye ve insan sağlığına zararlı etkilerini azaltmayı amaçlamaktadır. Bu tüzük, kimyasalların kaydını ve denetlenmesini sağlayarak şirketleri daha çevreci alternatiflere yönlendirmektedir. Ayrıca, Avrupa Yeşil Mutabakatı, 2050 yılına kadar karbon nötrlüğü hedefleyerek kimya sektörünün dönüşümünü hızlandırmaktadır.

Amerika Birleşik Devletleri’nde Yeşil Kimya Düzenlemeleri

ABD'de Toksik Maddeler Kontrol Yasası (Toxic Substances Control Act, TSCA), kimyasal maddelerin kullanımının çevre ve halk sağlığı açısından denetlenmesini amaçlamaktadır. Çevre Koruma Ajansı (EPA) Yeşil Kimya Programı ile sektör oyuncularına teşvikler sunmaktadır. ABD'de eyaletler düzeyinde yeşil kimyayı teşvik edici yasalar da önem kazanmıştır; Kaliforniya, Massachusetts ve New York gibi eyaletler kendi yeşil kimya mevzuatlarını uygulamaktadır.

Plastiklerin Döngüsel Ekonomi İçindeki Yeri ve Kimyasal Sürdürülebilirlik

Plastikler günlük hayatın birçok alanında kullanımıyla vazgeçilmez malzemelerdir. Ancak üretim ve tüketim süreçlerindeki yönetim eksikliği, çevresel kirlenmenin en önemli sebeplerinden biri haline gelmelerine neden olmuştur. Bu sorunu çözmek için geliştirilen döngüsel ekonomi yaklaşımı, plastiklerin yaşam döngüsü boyunca geri dönüştürülmesi ve tekrar kullanılmasını hedeflemektedir.

Avrupa Birliği’nin Plastik Direktifi ve Basel Sözleşmesi gibi hukuki düzenlemeler, plastiklerin sürdürülebilir üretimi, kullanımı ve geri dönüşümünü yasal zeminde zorunlu kılmaktadır. Kimya endüstrisinde biyobozunur ve geri dönüştürülebilir plastiklerin üretimindeki teknolojik yenilikler, hukuki yaptırımlarla desteklendiğinde çevresel sürdürülebilirliğe katkı sağlayacaktır.

Yeşil Aklama (Greenwashing) Davaları ve Hukuki Düzenlemeler

Yeşil aklama, çevreye duyarlılık iddialarıyla tüketiciyi yanıltan şirket uygulamalarıdır. Günümüzde şirketlerin sürdürülebilirlik söylemlerini suistimal etmeleri, dünya genelinde tüketiciyi koruma ve ticaret hukuku açısından dava konusu olmaktadır. Son dönemde özellikle Avrupa ve ABD’de şirketlerin çevre dostu iddialarının doğruluğunu sorgulayan birçok dava açılmıştır. Bu davalar, şirketlerin kamuoyunu yanıltıcı beyanlarından ötürü para cezalarına ve reklam yasaklarına maruz kalmalarına yol açmıştır.

Avrupa Birliği’nde Greenwashing’e Karşı Hukuki Mücadele

Avrupa Birliği’nde yeşil aklama vakaları tüketici koruma yasaları kapsamında ele alınmaktadır. Örneğin, Almanya ve Hollanda gibi ülkelerde çevre dostu ürün iddialarının gerçeğe uygunluğu denetlenmekte ve yanıltıcı bulunan şirketler cezai yaptırımlarla karşılaşmaktadır. AB Komisyonu, Green Claims Direktifi'ni yürürlüğe koyarak çevresel iddialarda şeffaflık sağlamayı amaçlamaktadır.

Amerika Birleşik Devletleri’nde Greenwashing’e Karşı Hukuki Mücadele

ABD’de yeşil aklama uygulamaları Federal Ticaret Komisyonu (FTC) tarafından düzenlenen Yeşil Kılavuzlar (Green Guides) kapsamında değerlendirilmektedir. FTC, çevreci iddiaların tüketiciyi yanıltmasını önlemek adına sıkı denetimler yapmaktadır.

Greenwashing Vakaları

SC Johnson – Windex: 2019-2020 yıllarında, SC Johnson'ın cam temizleyicisi markası Windex, şişelerinin %100 "okyanus plastiğinden" üretildiğini iddia etmiştir. Ancak, bu plastiklerin aslında okyanustan değil, Endonezya, Filipinler ve Haiti'deki plastik bankalarından toplandığı ortaya çıkmıştır. Bu durum, tüketicileri yanıltıcı olarak değerlendirilmiş ve greenwashing örneği olarak eleştirilmiştir.

IKEA: 2021 yılında, Earthsight adlı sivil toplum kuruluşu tarafından yapılan bir araştırmada, IKEA'nın Ukrayna'daki Karpat bölgesinden yasa dışı olarak elde edilen kayın ağacından sandalye ürettiği tespit edilmiştir. Bu durum, şirketin sürdürülebilirlik taahhütleriyle çelişmiş ve greenwashing suçlamalarına yol açmıştır. ​

Volkswagen: 2015 yılında, Alman otomobil üreticisi Volkswagen, ABD Çevre Koruma Ajansı (EPA) tarafından, araçlarının emisyon testlerini manipüle ederek çevreye verdikleri zararı olduğundan az gösterdiği için suçlanmıştır. Bu skandal, şirketin itibarına ciddi zarar vermiş ve milyarlarca dolar cezaya çarptırılmasına neden olmuştur.

Lloyds Banking: Aralık 2024'te, İngiltere Reklam Standartları Kurumu (ASA), Lloyds Banking Group'un çevresel iddialar içeren bir reklamını yanıltıcı bulmuş ve yasaklamıştır. Söz konusu LinkedIn gönderisinde, banka, fosil yakıtlara bağımlılığını azaltarak temiz ve yenilenebilir enerjiye finansman sağladığını belirtmiştir. Ancak ASA, Lloyds'un 2023 sürdürülebilirlik raporunda, bankanın finansman sağladığı faaliyetlerin 32,8 milyon ton karbondioksit eşdeğeri emisyona neden olduğunu ve bunun önemli bir sera gazı emisyonu katkısı olduğunu tespit etmiştir. Bu nedenle, reklamın bankanın fosil yakıt endüstrisine devam eden finansmanını belirtmemesi, tüketicileri yanıltıcı olarak değerlendirilmiştir. ​

Active Super: Mart 2025'te, Avustralya merkezli emeklilik fonu Active Super, yeşil aklama nedeniyle Federal Mahkeme tarafından 10,5 milyon Avustralya doları (yaklaşık 6,7 milyon ABD doları) para cezasına çarptırılmıştır. Active Super, 2021 ile 2023 yılları arasında, çevresel, sosyal ve yönetişim (ESG) yatırım kriterlerine uygun olmayan sektörlere yatırım yapmadığını iddia etmiştir. Ancak, bu dönemde kumar, kömür madenciliği ve petrol kumları gibi sektörlerde yatırımları olduğu ortaya çıkmıştır. Ayrıca, Ukrayna'nın işgalinin ardından Rusya'yı hariç tuttuğunu belirtmesine rağmen, Rusya'da dokuz yatırımı bulunmuştur. Bu yanıltıcı beyanlar nedeniyle, Active Super'a verilen ceza, üyelerinin emeklilik birikimlerini korumak ve fonların doğru yönetimini sağlamak amacıyla sigorta tarafından karşılanmıştır.

Hefty Recycling Bags: 2021 yılında, Hefty markası, geri dönüştürülebilir çöp torbaları sunduğunu iddia etmiştir. Ancak, bu torbaların aslında geri dönüştürülemez olduğu ve geri dönüşüm sürecini olumsuz etkilediği ortaya çıkmıştır. Bu durum, tüketicileri yanıltıcı beyanlarla yanlış yönlendirmeye bir örnektir. ​

H&M: 2021 yılında, H&M'in "Conscious" adlı koleksiyonunda sürdürülebilirlik iddialarının büyük bir kısmının yanıltıcı olduğu tespit edilmiştir. Norveç Tüketici Otoritesi, H&M'in bu koleksiyonunu "çevresel faydalar" sunan bir seri olarak tanıttığını, ancak bu iddiaların yetersiz ve yanıltıcı olduğunu belirtmiştir. ​

Kimya sektörünün sürdürülebilir dönüşümü, hukuki mekanizmaların aktif ve etkin kullanımına bağlıdır. Yeşil kimya uygulamalarının küresel ölçekte yaygınlaşması, ancak uluslararası hukuk normlarıyla desteklenen güçlü bir mevzuat altyapısı sayesinde mümkün olacaktır. Özellikle Avrupa Birliği’nin REACH Tüzüğü ve Yeşil Mutabakat gibi düzenleyici çerçeveleri, ABD’de TSCA ve EPA’nın yeşil kimya programlarıyla birlikte düşünüldüğünde, kimyasal üretimin çevresel ve sosyal sorumluluk ilkelerine uyumlu hale getirilmesi konusunda uluslararası düzeyde tutarlı ve ortak standartların geliştirilmesi gerektiği açıkça görülmektedir. Plastiklerin döngüsel ekonomiye entegrasyonunda Basel Sözleşmesi gibi uluslararası hukuk belgeleriyle desteklenen düzenlemeler, hem üreticiler hem de tüketiciler açısından çevresel bilinci artırmakta ve geri dönüşüm süreçlerini yasal olarak zorunlu hale getirmektedir. Ancak, bu düzenlemelerin etkinliğinin artırılması için denetim mekanizmalarının güçlendirilmesi, şeffaflık ve hesap verebilirliğin sağlanması da büyük önem taşımaktadır.

Yeşil aklama (greenwashing) vakalarında görüldüğü üzere, çevre dostu ürün veya hizmet iddialarının hukuki açıdan denetlenmesi, tüketici koruma ve ticaret hukukunun en hassas noktalarından biri haline gelmiştir. AB Komisyonu'nun Green Claims Direktifi ve ABD’nin FTC Yeşil Kılavuzları gibi düzenleyici mekanizmalar, şirketlerin yanıltıcı beyanlarının engellenmesinde kritik rol oynamakta ve hukuki sorumluluğun kapsamını netleştirmektedir. SC Johnson, IKEA, Volkswagen, Lloyds Banking ve Active Super gibi örneklerde, şirketlerin çevresel taahhütleri ile uygulamaları arasındaki tutarsızlıkların hukuki yaptırımlara tabi tutulması, diğer piyasa aktörlerine yönelik caydırıcı bir etki oluşturmakta ve yeşil aklamaya karşı mücadelede önemli bir hukuk pratiği oluşturmaktadır. Bu bağlamda, ulusal ve uluslararası düzeyde çevre hukuku ve tüketici hukukunun etkin koordinasyonu sağlanmalı, şirketlerin çevresel beyanlarının doğruluğunu temin eden açık, denetlenebilir ve cezai yaptırımları güçlü bir yasal zemin oluşturulmalıdır.

Sonuç olarak, sürdürülebilir kimya ve çevre dostu ekonomik faaliyetlerin yaygınlaşmasında hukuk sistemlerinin proaktif rolü kaçınılmazdır. Bu doğrultuda, çevresel düzenlemelerin katılaştırılması, uluslararası hukukta standartlaştırılması ve sürdürülebilirlik ihlallerine yönelik hukuki yaptırımların güçlendirilmesi, gelecekte sürdürülebilirlik kavramının içselleştirilmesi ve küresel çevre koruma hedeflerinin başarılması için temel şartlar olarak karşımıza çıkmaktadır.