YAPILARIN KONTROLLÜ PATLATMA İLE YIKIM PROSEDÜRÜ
(DEPREM BÖLESİNDEKİ UYGULAMALARDAKİ RİSKLER VE YAPILMASI GEREKENLER)
Yapılar için Yıkım Süreci
Bir binanın yıkılması veya yenilenmesi gerekliliği çeşitli nedenlerle ortaya çıkar. Yıkım sürecine uyulması esastır. Her binanın yapım yöntem ve malzeme özelliğine bağlı olarak bir teknik ömrü vardır. Bir mühendis-mimar, belki de ömrü 80-100 yıl olan bir bina tasarlayacaktır.
Ancak doğal olarak bu bina ömrünün sonuna geldiğinde, yerleşim için veya çevresindeki bitişik binalar için tehlikeli hale gelebilir. Diğer nedenler ise yenilerinin eski yapıların yerini almasıdır. Yapı stabilitesini kaybetmiştir veya deprem, heyelan, taşkın, yangın gibi afetler sunucu yapısal hasarlı olabilir.
Ülkemiz açısından bakıldığında da yaşanan oldukça büyük depremler sonrası geniş bir coğrafyamızdaki hasarlı binaların hızla yıkılarak enkazın ortadan kaldırılması gereği bu konunun önemini çok daha artırmıştır. Keza yaygın ve etkili fay hatları nedeniyle Marmara bölgesi başta olmak üzere risk altında bulunan tüm yerleşim birimlerimizde “Kentsel Dönüşüm ya da Yenilenme” gereksinimi nedeniyle oldukça büyük miktarlardaki yapı stoğumuzun yıkılması da zorunlu hale gelmiştir.
Yüksek yapıların yıkımında en önemli yöntem; disiplinlerarası bir uzmanlık gerektiren kontrollü patlatma yöntemidir. Ancak bu tür bir yıkımın da deneyimli uzman kişi ve kuruluşlar tarafından teknik, ekonomik, çevre dostu ve güvenlikli bir yaklaşımla hazırlanan özel bir mevzuat hükümleri çerçevesinde gerçekleştirilmesi esastır. Bu nedenle öncelikle konunun teknik boyutunun yanında, idari, sosyal, finansal ve çevresel boyutlarının da tanımlanması zorunludur. Deprem başta olmak üzere, çeşitli nedenlerle hasar görmüş olan bina ve tesislerin patlatma ile yıkımı konusu çok daha farklı riskler taşıması nedeniyle özel olarak yetki ve sorumlulukların tanımlanması ve olası risklerin paylaşılması esasına dayanmalıdır.
Patlayıcı Mühendisliğinin Rolü
Bu kapsamda kentsel yenileme sürecinin afet öncesi ve sonrasında; riskli yapıların yıkımı ile sağlam kaya birimlerin bulunduğu lokasyonlarda oluşturulacak bina ve tesislerin temel-altyapı kazılarında “Patlayıcı Mühendisliği” uygulama ilkelerinden yararlanılması; teknik, ekonomik yapılabilirlik yanında iş güvenliği ve çevre dostu yaklaşım açısından da zorunludur. Bunun için de “Türkiye Ulusal Risk Kalkanı” kurulunda; son zamanlarda metro, otoyol, baraj, boru hattı inşaatları ile madencilik başta olmak üzere ülkemizin imar ve inşa faaliyetlerinde önemli hizmetlerde bulunan “Patlayıcı Mühendisliği” uzmanlık alanına yer verilmesi, ilgili uzman kişi ve kuruluşlardan oluşan bir alt kurul oluşturularak konunun yönetimin bu kurul vasıtasıyla oluşturulacak kurallar çerçevesinde yapılması sağlanmalıdır.
Bir binanın yıkım stratejisine öncelikle şu sorulara yanıt aranmalıdır.
Patlama sonucu oluşan enkaz yığınının kabarmış hacmini barındıracak alan var mı?
Minimum patlayıcı şarjı kullanılabilir mi?
Düşen yapı, parçaların bitişik yapıları etkilemesine neden olur mu?
Uygun parçalanma olabilir mi? Kontrol altında mı?
Toz kontrolüne önem verilecek mi?
Binanın yapısal detayları incelendiğinde, yapı patlama yoluyla çökmeye elverişli midir? yoksa mekanik yollarla mı yıkılmalıdır?
Patlatmayla yıkımın mekanik araçlara göre daha hızlı, ekonomik ve güvenli olduğu kanıtlanıyor mu?
Finansman yöntemi ve sigorta mevzuatı uygun mudur?
Bu çerçevede binalar ve yapılar için yıkım süreci esas olarak 4 adımdan oluşacaktır.
I. Adım: Ölçme ve Röleve Hazırlanması
Ölçme, binanın veya yapının ve çevrenin farklı özelliklerinin incelenmesi anlamına gelir. Bu amaçla iki tür araştırma esaslı ölçüm yapılması gerekir.
Bina etüdü
Patlatmalı yıkıma konu bina veya yapıda yapılacak ölçme ve inceleme süreçleri şunları içerir: Binanın imalat özellikleri, yıkımdan etkilenebilecek çevre, kullanılan malzeme türleri, önceki kullanım amacı, tehlikeli maddelerin varlığı, drenajın durumu, zemin koşulları, ulaşım ve trafik koşulları, etkilenecek toplumsal hizmetler.
b) Yapısal etüd
Yıkıma konu bina ve tesiste gerçekleştirilecek bir yapısal bir araştırmada, aşağıdaki işlemlerin incelenerek boyutlandırılması gerekir. Bunlar: Yapım yöntemi, bodrum- temel koşulları, taşıyıcı sistem ve bina durumudur.
II. Adım: Tehlikeli Maddelerin Uzaklaştırılması
Yıkım araştırması sonucunda asbest içerebilecek tehlikeli maddeler ortaya çıkabilir. Bu nedenle yıkımdan önce tehlikeli maddeleri sahadan uzaklaştırmak için uzman asbest giderme ve iyileştirme şirketleri istihdam edilmelidir.
III. Adım: Yıkım Planın Hazırlanması
Bir yıkım planı, ilgili farklı süreçleri gösterir ve bunlar:
Binanın yeri, bitişik binalara, yollara, yapılara ve okullara olan mesafeleri gösteren plan.
Halkın korunmasına yönelik tüm önlemleri gösteren bir sağlık ve güvenlik planı
Atık yönetim planı
Yıkım süreci programı
Patlatmalı yıkım teknik proje detayları aşağıdaki unsurları kapsamalıdır.
Binanın statik analizi
Binanın ağırlık ve rijitlik merkezinin tayini
Taşıyıcı sistem analizi
Uygun patlatmalı yıkım yöntemi seçimi
Patlatma geometrisi tasarımı
Patlayıcı madde konfigürasyonunun tanımlanması
Ateşleme sisteminin tanımlanması
Simülasyonu
Patlatma kaynaklı çevresel sorunların (titreşim, hava şoku, parça fırlaması ve toz) tahmini ve eliminasyon planı
Personel ve yönetim planı
IV. Adım: Güvenlik Önlemleri
Tüm işgücü, ekipman ve çevre güvenliği planı
Yangın ve acil durum planı
İSG uygulama planı
Toz, gürültü ve titreşimi kontrol ve izleme planı
DEPREM BÖLGESİNDE UYGULANMAKTA OLAN HASARLI BİNA PATLATMALI YIKIM SİSTEMİNDE OLASI RİSKLER
Yaşadığımız depremler sonucu hasar gören yapıların patlatmalı yıkım işlemlerinde, güvenlik standartlarının korunması ve çevre hassasiyetinin gözetilmesi büyük önem taşımaktadır. Geçmiş deneyimler, bu alanda atılacak adımların yalnızca can ve mal güvenliği açısından değil, aynı zamanda toplumun genel güvenliği ve geleceği açısından da hayati bir öneme sahip olduğunu ortaya koymaktadır.
Ülkemizde yaşadığımız asrın depremleri sonrası bölgedeki çok sayıdaki hasarlı yapıların patlayıcı madde kullanılarak yıkımına başlanmıştır. Ancak bu faaliyetlerde; teknik, güvenlik ve çevre dostu yapılabilirlik ölçülerinden çok ticari kaygıların, haksız rekabetlerin öne çıktığı, süreçte yer alan aktörlerin yetkinliklerinin sorgulanır olduğu anlaşılmaktadır. Bu durum aşağıda değinilen bazı risklerin yaşanmasına neden olabilecektir.
Hasarlı yapılarda mühendislik uygun nitelikte tasarım ve planlama yapılabilmesinin zorluğu nedeniyle yapıların durumuna, zemin koşullarına ve çevre etkileşimlerine göre en uygun yıkım yöntemlerinin belirlenememesi
Başarısızlık korkusu ile yapıya çok fazla miktarda patlayıcı madde şarjı yapılması
Uygun olmayan, hatalı delik çapı ve delme makinalarının operasyonlarda kullanılması
15 katlı, 400 metre kare alana oturan bir binanın rölevesinin çıkarılması, 1000’den fazla deliğin delinmesi, bazı taşıyıcıların mekanik yolla zayıflatılması, patlayıcıların yapıya şarj edilmesi, ateşlenmesi ve kontrolü; 3-4 kişilik ekibin bina içinde çalışması ile en az 4 gün sürmektedir. Bu süreçte olası artçı depremler yaşanmasının getireceği risklerin bulunması
Deprem sonrasında acil hasarlı yıkımlarda, yapı elemanlarına şarj edilen patlayıcı maddelerin patlaması ile parçacıkların uygun koruyucu malzeme kullanılmaması nedeniyle çevreye savrulabilmesi sonucu can ve mal kaybı olasılığı
Riskli hasarlı bina yıkımlarında kat sayısı ve yapının durumuna göre uygun yüklenici alt yüklenici gibi yetkinliklerin olmaması
Uygun nitelik ve niceliklerde patlayıcı konfigürasyonunun kullanılmaması
Kontrolsüz ve gereğinden fazla delik delme operasyonları nedeniyle hasarlı yapının kendiliğinden ani çökme riskinin bulunması
İşin hızlandırılması ve aciliyeti sebebiyle planlama, denetim eksikliği sonucu güvenlik ve çevre koruma önlemlerinin göz ardı edilmesi
Hasarlı yapılardaki patlatmalı yıkım işlemleri sırasında işçi sağlığı ve güvenliği standartlarının hesaplanabilir riskler kapsamında yeterince uygulanamaması, olası depremler nedeniyle ramak kala seviyesinde çalışılma ihtimalinin olması
Yıkım sırasında oluşacak titreşim nedeniyle yakındaki sağlam tesis ve yapılarda hasar verme olasılığı
Yıkım sistematiğinde yer alacak tüm aktörlerde haksız rekabet ve ticari kaygıların öne çıkması olasılığı
Hasarlı yapı yıkımları ile ilgili bilimsel yaklaşımların öne çıkmasını sağlayacak yeterli nitelikte finansman ve sigorta sisteminin bulunmaması
YAPILMASI GEREKENLER NELERDİR
Halen uygulanagelmekte olan modeldeki riskler bir yana bırakılacak olursa; yüksek yapılarda patlatmalı yıkım işlemleri daha güvenli, çevre dostu ve toplumsal olarak kabul gören yöntemlerle gerçekleştirilebilir. Ancak bu alandaki faaliyetlerin koordinasyonu ile uygulamaya yönelik karar süreçlerinin bilimsel ölçülere dayandırılması da göz ardı edilmemelidir. Bu nedenle gelecekte bu alanda yeni sorunların yaşanmaması için yetkili kurum ve kuruluşlar aşağıdaki hususlara öncelik vermelidirler.
En kısa sürede “Türkiye Ulusal Risk Kalkanı” modelinde “Patlayıcı Mühendisliği” uzmanlık alanına yer verilmelidir.
Yıkık ve çok ağır hasarlı binaların yıkım ve enkaz kaldırma çalışmalarının klasik makinalı yıkım tekniği ile yapılması zorunludur.
Artçı depremlerin sürmekte olduğu dikkate alındığında çok ağır hasarlı yapıların yıkımında can ve mal güvenliği açısından kesinlikle patlayıcı ile bina yıkımından kaçınılmalıdır.
Orta hasarlı yapıların yıkımını hızlandırmak amacıyla, her bir yapının hasar durumu yeniden uzman bilirkişilerce tanımlanmak suretiyle patlayıcı mühendisliği ilkeleri kontrollü olarak uygulanmalıdır.
Kontrollü patlatmalı yapı yıkım uygulamalarında da risk analizi esaslı uygun yıkım yöntemleri seçilmelidir.
Yeni yerleşim lokasyonlarındaki sağlam kaya birimlerinde temel ve alt yapı kazılarında mutlaka “Patlayıcı Mühendisliği” ilkeleri uygulanmalıdır.
Patlatmalı bina yıkımı konusundaki mevzuat, boşaltılmış, izole edilmiş olan deprem alanlarındaki bina ve tesisler için esnetilmelidir. Bu amaçla ilgili tüzük ve yönetmeliklerde gerekli revizyonlar hızla yapılmalıdır.
Yapı yıkımı için patlayıcı madde kullanım izin belgesi kapsam (koşullara uygun olarak parsel, ada veya tercihen bölge bazlı olarak düzenlenebilmesi) ve sürecinin tanımlanması
Kontrollü yıkım için kamu adına müşavirlik ve proje kapsamlı görev yapacak “Yetkili Patlayıcı Mühendisliği Tüzel Kuruluşlar” oluşturacak mevzuat yapılandırılmalıdır.
Deprem hasarlı yapı yıkımı uygulamaları için “Yetkili Patlayıcı Mühendisliği Tüzel Kuruluş” hizmetlerine yönelik finansman kaynaklarının kamu tarafından karşılanmasını sağlayacak bir mekanizma oluşturulmalıdır.
Tüm bu iş ve işlemlerle ilgili karar süreçleri; “Patlayıcı Mühendisliği” uzmanlık alanıyla genişletilmiş olan “Türkiye Ulusal Risk Kalkanı” modelinde ele alınmalıdır.
Bu çerçevede “Patlayıcı Mühendisliği” başta olmak üzere konuyla ilgili diğer uzman kişi ve kuruluşlardan oluşan, süreç yönetiminde rol üstlenecek bir alt kurul kurulmalıdır.
Oluşturulan bu kurul vasıtası ile “Bina Yıkım Yönetmenliği” ile ilgili diğer mevzuatta gerekli düzenlemeler yapılarak “Kontrollü Patlatmalı Yapı Yıkım Kılavuzu ve Kuralları” oluşturulmalıdır.